Celem unijnej sieci Natura 2000 jest zachowanie bioróżnorodności przy jednoczesnym utrzymaniu świadczenia usług ekosystemowych – korzyści zapewnianych przez przyrodę społeczeństwu. Jednak pomiędzy różnymi grupami interesu powstają konflikty dotyczące zarządzania obszarami Natura 2000. Badanie, które przeprowadziliśmy analizuje związek między usługami ekosystemowymi a różnymi rodzajami konfliktów, co może pomóc w zrozumieniu barier stojących na drodze do efektywnego zarządzania ochroną bioróżnorodności. Maczka, K., Matczak, P., Jeran, A., Chmielewski, P. J., & Baker, S. (2021). Conflicts in ecosystem services management: Analysis of stakeholder participation in natura 2000 in Poland. Environmental Science & Policy, 117, 16-24. doi.org/10.1016/j.envsci.2021.01.001
Sieć Natura 2000 jest największą na świecie siecią obszarów chronionych, obejmującą 18 % powierzchni lądowej Unii Europejskiej i 8 % jej terytorium morskiego. Oprócz wartości w zakresie ochrony bioróżnorodności obszary te zapewniają szeroki wachlarz usług ekosystemowych niezbędnych dla dobrobytu społeczeństwa, od zaopatrzenia (np. w drewno i żywność), poprzez regulację (np. oczyszczanie powietrze, retencja), aż po usługi kulturowe (np. rekreacja i walory estetyczne). Sieć Natura 2000 ma zapewnić bezpieczne schronienie dla najcenniejszych i najbardziej zagrożonych gatunków i siedlisk w Europie.
Różnorodność usług oferowanych przez obszary Natura 2000 może jednak prowadzić do konfliktów dotyczących sposobu zarządzania tymi obszarami oraz tego, w czyim interesie są one zarządzane. Nasze badanie ma na celu lepsze zrozumienie tych konfliktów.
Udział różnych grup interesu jest powszechny w zarządzaniu ochroną bioróżnorodności i stanowi ważną część identyfikacji, wyznaczania i zarządzania obszarami Natura 2000. Wcześniejsze badania wskazują, że unikanie konfliktów wymaga udziału społeczeństwa od wczesnych etapów planowania oraz, że poleganie głównie na zewnętrznej wiedzy specjalistycznej jest niewystarczające przy opracowywaniu i wdrażaniu polityki ochrony przyrody. Jednak stosowanie mechanizmów angażujących społeczeństwo wymaga znacznego wysiłku, ustalenia i przestrzegania standardów organizacyjnych, dostosowania do lokalnych kontekstów itd. Z kolei wybór właściwej i angażującej metody komunikacji ze społecznością może być trudny.
W naszym badaniu analizowaliśmy przypadek Polski, której ok. 20% powierzchni pokrywają obszary Natura 2000. Analiza obejmowała sprawozdania z konsultacji społecznych na temat zarządzania poszczególnymi obszarami Natura 2000, które odbyły się w latach 2010-2015. W konsultacjach uczestniczyli m.in. rolnicy, leśnicy, lokalni przedsiębiorcy, zarządcy obszarów Natura 2000, naukowcy, organizacje pozarządowe i przedstawiciele samorządów lokalnych (głównie gmin).
Wyniki naszych badań sugerują, że konflikt dotyczący planowania ochrony jest związany z odmiennymi punktami widzenia poszczególnych grup interesu na utratę dostępu do poszczególnych typów usług ekosystemowych. Spory dotyczące wartości samej ochrony przyrody pojawiały się rzadko, co wskazuje na ogólną zgodę co do potrzeby planowania ochrony przyrody, natomiast przeważały konflikty dotyczące "relacji" najczęściej w odniesieniu do usług kulturowych, np. nielegalne grillowanie w lesie lub jazda quadami po objętych ochroną wydmach.
Sądzimy, że zarządzanie siecią Natura 2000 powinno uwzględniać sposób, w jaki wyznaczenie obszaru może wpływać na usługi ekosystemowe. Negatywne doświadczenia z wdrażania sieci Natura 2000 w Polsce na początku lat dwutysięcznych (np. brak zachęt finansowych, organizowanie konsultacji bez rzeczywistego dialogu, a raczej jako uzasadnienie dla już podjętych decyzji), jednak tego nie ułatwiają. Ważna jest także odziedziczona po okresie komunizmu nieufność społeczeństwa polskiego do instytucji państwowych.
Konflikty są nieuniknioną częścią zarządzania, także środowiskiem przyrodniczym. Jednak to właśnie tutaj dialog ze społeczeństwem w oparciu o jasno określone i, co warto podkreślić, przestrzegane standardy, może odgrywać kluczową rolę. Jest tak dlatego, że niejako „zmusza” poszczególne grupy interesu do poznanie interesów innych grup, czyli mówiąc kolokwialnie „zmusza do wyjścia poza własną bańkę”. Kluczowe znaczenie ma również zrozumienie, co napędza konflikt. W tym względzie soczewka usług ekosystemowych okazała się szczególnie przydatna dla identyfikacji konfliktów. Zrozumienie powiązań między typem konfliktu a typem usług ekosystemowych, jest ważne dla określenia na czym zależy skonfliktowanym grupom i stanowi ważny krok na drodze do budowaniu kompromisów.
Po opublikowaniu naszego artykułu w otwartym dostępie wzbudził on zainteresowanie “Science for Environment Policy”, serwisu prowadzonego przez Dyrekcję Generalną Komisji Europejskiej ds. Środowiska. Jest to bezpłatny serwis dostarczający wiadomości o najnowszych badaniach naukowych w dziedzinie ochrony środowiska, które są wybierane przez niezależnych doradców naukowych. Serwis ten dociera do ok. 20 000 decydentów, naukowców i przedsiębiorców z całej Europy, aby pomóc w opracowaniu skutecznej polityki opartej na dowodach (evidence-based policy). Tekst podsumowujący nasz artykuł ukazał się w tym serwisie w maju 2021 r. pt. „Stakeholder participation and conflict in Natura 2000 site management, Poland”, link: https://ec.europa.eu/environment/integration/research/newsalert/archive_yr/archive2021.htm